De waarde van zijpaden
Maame Hammond kreeg van huis uit mee hoe belangrijk onderwijs is. Maar naast de route naar haar masterdiploma sloeg ze zijpaden in die naar onverwachte leeromgevingen leiden: woonkamers, bankjes en buurtbarbecues.
Vraag je mijn ouders naar de belangrijkste doelen van mijn opvoeding, dan staat onderwijs vast ergens bovenaan dat lijstje. Mede daardoor heb ik op school altijd mijn best gedaan. Ik weet dat ik in mijn omgeving niet de enige was. In gesprekken met neven en nichten merkte ik dat zij diezelfde focus op scholing hebben meegekregen. Bij kinderen van familievrienden en kennissen bleek dat ook vaak het geval te zijn.
Tijdens mijn studie orthopedagogiek ben ik opgeleid om me op een professionele manier binnen het werkveld van jeugdzorg en het onderwijs te bewegen. Tijdens en vooral ook na mijn studie ontkwam ik soms niet aan de gedachte dat (hoger) onderwijs met name gestoeld is op het herhalen en eigen maken van de kennis van oude, vooral westerse wetenschappers uit het verleden. Daar leg je dan tentamens over af en als je goed genoeg de gebaande paden weet te bewandelen, haal je een voldoende. Voor eigen kennis of kennisproductie is er minder ruimte.
Dat wil niet zeggen dat het allemaal voor niks is geweest. Tijdens mijn opleiding heb ik toegang gekregen tot databronnen die buiten de universiteit niet of nauwelijks toegankelijk zijn. De kennis die ik tijdens mijn schoolcarrière opdeed, verbreedde mijn horizon en legde een sterke basis voor het beoefenen van mijn vak. Voorbij de kritiek die ik op het formele onderwijssysteem heb, zie ik zeker de waarde van het behalen van mijn diploma’s.
Maar naast de route die naar mijn diploma’s leidde, zijn er zoveel andere paden waarop ik werd gevormd. Ik bewandel ze tot op de dag van vandaag en zie ze steeds breder worden. Naarmate ik als zzp’er zelfstandiger beweeg, lijken werkplekken die bijna krampachtig vasthouden aan verouderde ideeën over wat ‘normaal’ en ‘professioneel’ is, minder waarde te krijgen. Er gebeurt namelijk ook zoveel waardevols náást deze formele ruimtes. De wereld eromheen bruist van kennis, cultuur, gebruiken en sociale rijkdom; kapitaal. Het zijn ongeziene schatten, behalve voor degenen die zichzelf in die periferie herkennen of er affiniteit mee hebben.
Barbecue
Vorig jaar zomer liep ik op een warme zomeravond door de straten rondom de West-Kruiskade. Ik was onderweg naar een barbecue. Kinderen speelden op pleintjes, ouders hielden een oogje in het zeil. Groepjes jongeren liepen ogenschijnlijk ontspannen door de wijk. De buurt was in beweging. Iedereen leek op een natuurlijke manier onderdeel van het geheel en de gedeelde publieke ruimte was precies dat: gedeeld. Er werd gelachen, gespeeld en ongetwijfeld over allerlei zaken gesproken. Daar, in de buitenruimte, werd cultuur geleefd. Als vanzelfsprekend.
Na een wandeling door de buurt kwam ik aan bij de barbecue. Ik haalde een keer diep adem voor ik op de deur klopte. Het was een uitdaging om überhaupt in te gaan op de uitnodiging. Ik kende er zo goed als niemand. Daarnaast vind ik sociale aangelegenheden regelmatig spannend. Eenmaal binnen groette ik de aanwezigen vluchtig en snelde ik naar de tafel waar het fruit werd gesneden. Ik moest iets doen om af te komen van het gevoel dat ik in mijn eigen awkwardness verdronk.
Ik kreeg een mes in handen en ben gaan snijden. Met het ongemak bleek het al snel wel mee te vallen. Ik raakte vrij makkelijk in gesprek met anderen. Met mensen die in Rotterdam zijn opgegroeid, maar ook met Rotterdammers die vanuit verschillende delen van het land hier hun thuis hebben gevonden. We deelden anekdotes over opnieuw beginnen en herkenden onszelf in elkaars verhalen, de identificatie met de stad en haar diversiteit. Maar ook in het vinden van onze plek in een individualistische, prestatiegerichte samenleving. We leken elkaar te begrijpen. Ik vertelde dat ik stiekem een beetje verslaafd was aan YouTube-tutorials over video-editing. Voor ik het wist stond ik te praten met iemand die mij hier mee verder kon helpen.
Samenkomen
Toegang hebben tot kennis lijkt niet vanzelfsprekend. Helemaal in een samenleving waar niet iedereen dezelfde kansen heeft. Een beroep doen op informele netwerken, zoals vriendengroepen en kennissenkringen, bieden in deze situatie uitkomst. Plekken die laagdrempelig, veilig en herkenbaar zijn dienen dan als leergemeenschappen waar kennis uitgewisseld wordt.
De barbecue bood mij een ruimte waarbinnen samengewerkt werd aan iets gemeenschappelijks. Elke aanwezige vervulde op een vanzelfsprekende manier een rol van waarde. Het gebrek aan vaste en vooraf bepaalde vormen, zowel in omgang als inzet, maakte dat iedereen op een eigen manier onderdeel kon uitmaken van het geheel. Kennis werd niet alleen gedeeld, maar ook geproduceerd in de gesprekken die we voerden. Dat is een ongeplande, maar onvermijdelijke bijwerking van samenzijn tijdens een barbecue of in vergelijkbare informele settings. Er ontstaat ruimte voor het geven en ontvangen van een intieme vorm van zorg. Mensen die zichzelf in elkaar herkennen, maken onbewust ruimte voor elkaars emoties, herinneringen en sentimenten. Ze ontwikkelen sociale vaardigheden en betekenis die ze weer meenemen in het alledaagse.
Voor mijn werk als docent-coach zit ik bijna wekelijks achterin verschillende klaslokalen van een middelbare school. Ik observeer docenten en bespreek met ze wat me opvalt. Het doel? Leerkrachten inzicht bieden in verschillende emoties, omgangsvormen en gedragingen van leerlingen. Zo wordt het contact met hen verbeterd, en daarmee ook hun vooruitgang binnen het onderwijs.
Woonkamers en parkjes
In een onderwijssysteem dat jongeren nog te vaak voorbereidt op een bestaan dat met name financieel iets moet opleveren, gaat een hoop verloren. We kunnen het er allemaal over eens zijn dat onderwijs meer moet zijn dan dat. Maar hoe geven we dat vorm? Het zal je verbazen hoeveel kwaliteiten leerlingen al met zich meedragen. En eigenlijk geldt dat voor ons allemaal.
Het zijn kwaliteiten die we hebben ontwikkeld tijdens informele momenten waarop mensen kennis met elkaar delen. Waar mensen op een onbevangen en ongedwongen manier leren over elkaar, maar vooral ook over zichzelf. Op plekken als woonkamers, parkjes, voetbalvelden, onderweg in de auto of op een doodgewone stoep. De optelsom van deze plekken zijn netwerken die van onschatbare waarde zijn voor mensen die zich maar weinig kunnen herkennen in formeel onderwijs.
Traditionele onderwijsinstellingen zijn historisch gezien de plekken waar we als samenleving het proces van ‘leren’ organiseren. Kennis die daar opgedaan en erkend wordt heeft waarde. Maar we missen er ook veel. Wat nou als de alledaagse ruimte zich uitbreidt en er meer waarde wordt toegekend aan plekken die niet als ‘kennisinstituut’ of ‘school’ worden bestempeld? En als plekken waar mensen samenkomen als op zichzelf staande geloofwaardige ruimtes voor kennisproductie en groei worden gezien? Wat zou de impact daarvan zijn op de ontwikkeling van mensen, en een onderwijssysteem dat soms maar moeilijk meekomt komt in de 21e eeuw? De invloed die eigen verhalen, gesprekken of cultuur in een bredere zin op het lerend vermogen hebben is aanzienlijk. Zeker als ik kijk naar de manier waarop autodidacte leeftijdsgenoten in mijn omgeving zich een weg banen door hun professionele leven.
Het ontstaan van kennis en cultuur op pleintjes, tijdens barbecues en op het internet, zorgen in een tijd van haast onbegrensde (digitale) zelfstandigheid voor veiligheid, plezier en innovatie. Veel van de meest succesvolle mensen in deze prestatiesamenleving laten dit zien. Je hoeft maar te kijken naar fashion, de techwereld en de entertainmentindustrie om te zien dat zijpaden bewandelen kan leiden naar een droomcarrière. Er is meer dan het formele pad. Dat erkennen en waarderen maakt dat we als samenleving anders kunnen nadenken over wat waardevolle kennis vandaag de dag betekent, en waar dit bepaald wordt.
